İlk Ambulansı Kim İcat Etti: Larrey and Percy?

Hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin geçmişine baktığımızda ilk ambulans benzeri aracın 1487’de Malaga kuşatmasında kullanıldığı, 18.yüzyıl sonlarında ise Napolyon ordusunda atlı arabalardan oluşturulan özel taşıma araçları ile yaralıların taşındığı veya yaralılara müdahale edecek ekiplerin olay yerine götürüldüğü görülmektedir (1).

İkisi de aynı orduda görevli olan bu iki büyük tıp adamının geliştirdikleri hasta taşıma araçlarında günümüz acil sağlık modellerine benzer bir uygulamaya rastlanmaktadır. 

Larrey ‘kap götür’ prensibi temelinde bir ambulans icat ederken, Percy ‘kal ve oyna’ prensibine uygun bir ambulans icat etmektedir. 

1792’de Napolyon, savaş alanındaki yaralı askerlere ilk müdahaleyi yapmak ve el arabalarıyla yaralıları hastanelere taşımak üzere orduda görevli tıbbi birlikler oluşturmuştur (2). Bu birliklerde geliştirilen taşıma yöntemleri ile ambulans araçlarının temeli atılmaktadır.

Napolyon Bonapart’ın baş cerrahı Dominique-Jean Larrey, Prusya seferinde yaralıları taşımak için, hastane öncesi sistemi tasarlamış, atlı arabalarla oluşturulan ve adına uçan ambulans denilen araçlarla, hasta ve yaralılar taşınmıştır (3).

Modern askeri cerrahinin babası olarak tanımlanan Larrey, ilk tıbbi ordu birliğini kurmuş ve modern ambulansı tanımlamıştır (4) (5). Atla hareket eden ve ‘Flying Ambulance’ adı verilen taşıma araçlarında, yaralıların taşınması sağlanarak, taşıma esnasında içinde bulunan eğitilmiş sağlıkçılar ile tedavi işlemleri gerçekleştirilmiştir (6).

İki tekerlekli ve iki atın çektiği bu araçların, savaş alanında hızlı manevra kabiliyeti sunduğu düşünülmektedir. Larrey, savaş alanında yaralılara yardım sağlamak amacıyla ‘ambulans’ icat ettiğinde veya uçan hastaneyi inşa ettiğinde, askeri alanda yaralıların bakımı ve taşınmasında bir devrim başlamıştır (7). Larrey tarafından tasarlanan iki tekerlekli ambulans modeli aşağıdaki resimde gösterilmektedir (8).

Larrey uçan ambulansını geliştirdiği sıralarda, bir başka Fransız askeri hekimi olan Pierre François Percy, kendine has bir taşıma sistemi (ambulans) ortaya koymuştu. Percy, cerrahları ve aletlerini savaşın olduğu bölgenin yakın bir yerine taşıyan aracı bir başka ifade ile ambulansı geliştirmiştir.

Bu iki büyük tıp adamının ambulansları arasındaki karşılaştırmalar, kesinlikle Larrey'in sistemini desteklese de, savaşlarda yaralı taşımacılığında ilk iyileştirmeleri yaptığından, ambulans tarihi açısından Baron Percy’yi hatırlatmak da yarar olduğu düşünülmektedir (7).

Percy ile Larrey’in ambulans sistemleri arasındaki temel fark, kullanım amaçlarından kaynaklanmaktadır (1).

Percy’nin ambulansı, cerrahları ve malzemelerini ilgili müdahale alanlarına taşıyan bir araç olarak hizmet etmektedir. Daha sonra savaş alanındaki yaralılar, sedyeli taşıyıcılar tarafından cerrahi yardımın sağlandığı alanlara götürülmektedir.

Larrey’in ambulansında ise yaralılara savaş meydanlarında ilk müdahale yapılmakta ve ardından bu araçlara alınan yaralılar hızlı bir şekilde uzaklaştırılmaktadır (9).

Aslında bu iki büyük hekimin, o yıllarda tasarlamış olduğu bu sistem; günümüz dünyasındaki acil tıp modellerinin temelini oluşturmaktadır (1). Acil Tıp Sistemleri arasında yer alan, hekimi olay yerine taşıyan ‘Kal ve Oyna’ sistemi ile yaralıyı olay yerinden biran önce uzaklaştıran ‘Kap ve Götür’ sistemine çok benzemektedir. Ancak modelleme açısından benzerliğe ‘tam anlamıyla bu sistemdir’ demek, bu konuda araştırma yapanların yorumuna açıktır.

Ambulans hizmetlerinin gelişimine katkı sağlayan Larrey ve Percy bu alanda iki büyük mucittir. Her ne kadar bu kapsamda araştırma yapanların çoğunluğu ambulansın icadı konusunda Larrey’i örnek göstermiş olsa da çalışmamız neticesinde elde ettiğimiz veriler, günümüz acil sağlık hizmet modelleri açısından değerlendirildiğinde Percy tarafından geliştirilen ambulansın da dikkate değer olduğunu göstermektedir (1).

Acil sağlık hizmet modellerinde gördüğümüz Anglo-Amerikan modelinde, ileri tıbbi tedavi açısından hasta ya da yaralılar hastaneye götürülmektedir. Larrey’in icat ettiği ambulans bu sistemin temel felsefesine yakındır (1).

Franko-German modelinde yer olan uygulamaya baktığımızda ise hastane imkanları olay yerine taşınmaktadır. Percy tarafından icat edilen ambulansın kullanım amacını incelediğimizde, savaş meydanlarına yakın yerlere, cerrahi aletleri ve hekimleri taşıyan bir araç tasarımı karşımıza çıkmaktadır (1). Bu yüzden hastane öncesi ASH tarihinde, Percy gereken ilgiye layıktır.

Kaynakça

1. GOSTAK, Habip. Türkiye'de 112 Acil Sağlık Hizmetlerinin Tarihi : Google Play Kitaplar (E-Kitap), 2022. 

2. Şimşek, Perihan, Günaydın, Mücahit ve Gündüz, Abdulkadir. Hastane Öncesi Acil Sağlık Hizmetleri: Türkiye Örneği. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. 2019, Cilt 8, 1, s. 120-127.

3. Page, James O., Honeycutt, Linda ve Doran, Russell W. The History of Modern EMS : Making a Difference. California, ABD. : MosbyJems, 2004.

4. Brewer, LA. Baron Dominique Jean Larrey (1766-1842): Father of modern military surgery, innovater, humanist 'Baron Dominique Jean Larrey (1766-1842): Modern askeri cerrahinin babası, yenilikçi, hümanist'. The Journal of Thoracic and Cardiovascular Surgery. 1 December 1986, Cilt 6, 92, s. 1096-1098.

5. Gürhan, Gülüzar. Çocuk Acil Servisine 112 Ambulansı ile Getirilen Vakaların Klinik ve Demografik Özellikleri, Uzmanlık Tezi. Konya : Necmettin Erbakan Üni.,Meram Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları ABD., 2020.

6. Demirhan Erdemir, Ayşegül. Acil Tedavi ve Bakımda Tıp Etiği Sorunları (Olgu Örnekleriyle). İstanbul : Nobel Tıp Kitabevleri, 2006.

7. Ortiz, Jose M. The Revolutionary Flying Ambulance of Napoleon’s Surgeon 'Napolyon'un Cerrahının Devrim Niteliğindeki Uçan Ambulansı'. US Army Medical Department Journal. 1998, 8, s. 17-25.

8. Transportation of the wounded: Larrey's two-wheeled flying ambulance. CIBA Symp., v. 8, no. 8. U.S. National Library of Medicine Digital Collections. [Çevrimiçi] [Alıntı Tarihi: 07 11 2021.] http://resource.nlm.nih.gov/101436513.

9. Laurent, Charles Nicolas. Historie De La Vie Et Des Ouvrages De P.F. Percy. Versailles : De L'ımprimereie Daumont, 1827. s. 161-162.