Hastanın Her İstediğini Yapalım Mı?

Şimdi elimizden geldiğince cevaplamaya çalışalım.

Etik; iyi-kötü, doğru-yanlış, fayda-zarar gibi kavramları inceler. Bu manada tıp etiği, doğru olan, hastanın iyiliğine yönelik ve fayda sağlayacak tedavilerin yapılmasını, zarar verecek, yanlış veya hastanın kötülüğüne yol açacak uygulamalardan kaçınmayı gerektirir.

Hekim ve sağlık mesleği mensubu kişilerin, hastaların tıbbi yararını gözetmesi esastır. Fakat hastanın tedaviyi alıp almama konusunda yetkisinin olduğu gerçeği göz ardı edilmemelidir. Zira yasalar çerçevesinde insanlar, hayatları ile ilgili konularda seçme özgürlüğüne sahiptir.

Dolayısıyla hastanın, kendisi ile ilgili verilecek tıbbi kararlarda söz sahibi olmayı istemesi en doğal hakkıdır. Bu durumda ortaya çıkan kavram; özerkliğe saygı ilkesidir. Bu örneğimizde, tıp etiğinde önemli etik ilkelerden biri olan, hastanın kendisi ile ilgili tıbbi kararları kendisinin vermesi olarak ifade edilen özerklik ilkesi ele alacağız. 

Türk Dil Kurumuna göre özerklik, bir topluluğun, bir kuruluşun ayrı bir yasaya bağlı olarak kendi kendini yönetme hakkı olarak tanımlanmaktadır. Özerkliğin, İngilizcede karşılığı olan ‘autonomy’ sözcüğü, Yunanca ‘autos’ ve ‘nomos’ kelimelerinden türetilmiştir ve ‘kendi yasasını koyma’, ‘kendi kendine yasa koyma’ manalarında kullanılmaktadır (Polat, 2015). ‘Özerklik, bireylerin bağımsız bir biçimde kendileri hakkında karar vermeleridir’ (Sayım, 2011).  

Tıbbi özerklik, bir hekimin, hastasının yalnızca tıbbi yönden yararını ön görmemesini, aynı zamanda hastaya özerk bir kişi olmasından kaynaklanan haklarını da kullanma fırsatı vermesi olarak tanımlanmaktadır (Aydın,2017). Özerliğe saygı ilkesi, sağlık çalışanları tarafından hastanın haklarına saygı göstermek ve tıbbi bakımla ilgili kararlara onların katılımını sağlamaktır.

Özerklik kişisel bir karar verme yetisi olmakla birlikte, tıbbi konularda hastanın doktordan veya sağlık mesleği mensubu bir kişiden tedavide bağımsız hareket etmesi düşünülemez.

Sağlık sektöründe hizmet sunanlar ile hizmeti alanlar arasındaki bilgi dengesizliği bilinen bir gerçektir. Hekim, hastaya hangi tedavinin daha iyi geleceği konusunda, hastaya göre daha fazla bilgi sahibidir. Öyleyse özerklik ilkesindeki en önemli etken, kişinin ya da grubun yeti düzeyidir. ‘Özerkliğin sınırını belirleyen, bu yeti yelpazesinin genişliğidir’ (Baykara ve Şahinoğlu, 2013).

Tıbbi Deontoloji Nizamnamesine[1]göre, tabip ilmi icaplara uygun olarak teşhis koyup, gereken tedaviyi tatbik etmek zorundadır. Tedavi gerektiren hayati durumlarda, hastanın özerk davranmasına saygı göstermek söz konusu olmayacaktır.

Özerklik ilkesi, hastanın tedavisi konusunda başka bir ilkenin uygulanması gerekliliği ağır basmadıkça uyulması gereken bir ilkedir. Fakat hastanın yararı düşünülerek bazı durumlarda özerklik ilkesi ihlal edilebilir. ‘Örneğin, hasta ya da bireylerin kendilerine yapılacak müdahaleleri seçme veya kendi seçtikleri eylem planını yürütmelerine her zaman imkan olmayabilir’ (MEGEP,2015). Özerk seçim yapabilme becerisinde sorun olan kişilerde ya da hasta adına karar verilmesi gereken durumlarda özerklik ilkesini gözetmek gerekmemektedir.

Hastanın küçük bir çocuk olması veya yetişkin bir bireyin bilincinin kapalı olduğu zamanlarda gerekli olan müdahaleyi yapmak buna örnek gösterilebilir. Bu konuya Hasta Hakları Yönetmeliği[2]de şu ifadelerle açıklık getirmektedir: ‘Tıbbi müdahalelerde hastanın rızası gerekir. Hasta küçük veya mahcur ise velisinden veya vasisinden izin alınır. Hastanın, velisinin veya vasisinin olmadığı veya hazır bulunamadığı veya hastanın ifade gücünün olmadığı hallerde, bu şart aranmaz.’

Ayrıca zeka özrü bulunan veya psikolojik rahatsızlığı bulunan bireylerde özerklik ilkesi yerine yararlılık ilkesi ile hareket edilmelidir. Acil müdahale gerektiren vakalar ile Covid-19 gibi halk sağlığını tehdit eden durumlarda, hasta bireylere müdahalenin yapılması gerektiğinden, özerklik ilkesine uymak beklenmemelidir.  

Yeterli bilgilendirmenin yapılması şartıyla özerklik ilkesinin uygulanması esas alınmalıdır. Ancak hasta, kendisine yapılması gereken bir tıbbi tedaviyi reddetmesi durumunda, nasıl bir sonuçla karşılaşacağı konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Yani net ve anlaşılır bir bilgilendirme karşılığında reddetme hakkı tanınmalı ya da tedaviye rıza alınmalıdır. Tıp etiğinde hastaların özerkliğini kullanabilmesi, aydınlatılmış onam ilkesi ile mümkündür.

Aydınlatılmış Onam İlkesi, hastanın sosyal, ruhsal ve eğitim durumuna uygun olarak yapılacak bir bilgilendirme sonucunda, yapılacak tedaviler için onam almaktır. Hastaya koyulan teşhis, uygulanacak tedavi yöntemleri ve komplikasyonları ile hastanın tedaviyi reddetmesi durumunda oluşabilecek riskler hakkında detaylı bir bilgi verilmelidir. Hasta baskı altında kalmadan özgürce onam verebilmelidir. Ancak bu durumda özerklikten bahsedilebilir. Ayrıca hasta daha önceden böyle bir durum ile karşılaşsın veya karşılaşmasın yapılacak tıbbi uygulamalar hastada kaygıya sebep olabilir. ‘Bu kaygının azaltılması ve kişinin özerkliğini tam ve yerinde kullanabilmesi için en önemli adımlardan biri, hasta ile doktor arasındaki güven ilişkisini oluşturacak tam ve doğru bir iletişim olduğu düşünülmektedir’ (Metin, 2010).

Tıbbı etiğinin ana ilkelerinden biri olan özerklik ilkesi, tıbbi müdahaleler esnasında hasta kişinin bireysel haklarına saygı gösterilmesi gerektiğidir.

Özerklik hasta açısından tedavide söz sahibi olmasını sağlarken hekime de tedaviyi ortak yönetme imkanı sunmaktadır. Tıpta özerkliğin, hastanın anlama ve kavrama güçlerine bağlı bir sınır çerçevesinde kullanılması gerektiği görülmektedir.  Bu sınırın değerlendirilmesinde, hekim veya sağlık mesleği mensubu kişilerin iletişim becerilerinin önemli bir rolü olduğu anlaşılmaktadır.

Özerklik ve sınırlarını belirledikten sonra gelelim örneğimize. Hasta kalp krizi geçirmekte ve tedavi edilmesi gereken acil bir durum söz konusudur. Tedavi gerektiren acil durumlarda, hastanın ya da yakınlarının özerk davranmasını beklemek hastaya yapılacak tedavinin gecikmesine neden olacaktır. Ayrıca hekim ve sağlık çalışanları hastaya ve yakınlarına göre, hastalıkla ilgili daha fazla bilgiye sahiptir. Kalp krizi anında, kaybedilen zamanın geri dönüşsüz hasarlara neden olacağı tıbben bilinmektedir. Dolayısıyla, bu örnekte hasta yararının esas alınması gerektiği, hastanın yakın merkeze sevk edilmesi yönünde karar verilmesi ve özerkliğin gözetilmemesi daha uygun olacağı düşünülmektedir.

 

 

Kaynaklar:

Aydın, Erdem(2017); ‘Tıp Etiğinde Temel İlkeler’ I. Ulusal Uygulamalı Etik Kongresi Kitabı, 12-13 Kasım 2001, ODTÜ, Ankara.

Baykara, Zehra G., Şahinoğlu, Serap (2013); ‘Hemşirelikte Mesleki Özerlik Kavramının İncelenmesi’ Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 2013, Cilt:16, Sayı:3, Sayfa:176-181.

Hasta Hakları Yönetmeliği (1998); Resmi Gazete Tarih: 01.08.1998, Sayı: 23420

MEGEP (2015); ‘Meslek Etiği ve İlkeleri Ders Kitabı’ Milli Eğitim ve Öğretim Sistemi Güçlendirme Projesi (MEGEP), Milli Eğitim Bakanlığı, 2015, Ankara.

Metin, Sevtap (2010); Biyo-Tıp Etiği ve Hukuk Kitabı, Sayfa: 127, On İki Levha Yayınları, 2010, İstanbul.

Polat, Selçuk (2015); ‘Tıpta Aydınlatılmış Onam ve Özerklik İlkesi’ Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İnsan Hakları ABD, 2015, İstanbul. 

Sayım, Ferhat (2011); ‘Tıbbi Etik ve Deontoloji Kavramları’ Sağlık Piyasası ve Etik Kitabı, Sayfa:51-63, MKM Yayıncılık, 2011, Bursa.

Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi (1960); Resmi Gazete Tarih:19.02.1960, No: 10436

---

[1] Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi 13.Madde, RG Tarih:19.02.1960, No: 10436

[2] Hasta Hakları Yönetmeliği, 24. Madde. RG Tarih:01.08.1998, Sayı:23420 (Değişik:RG-8/5/2014-28994)