Çanakkale Savaşı'nda Acil Sağlık Hizmetleri

Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) insanoğlunun var olduğundan beri küresel çapta yaptığı en büyük savaşlarından biridir. 1915-1916 yıllarında İtilaf Devletleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasında Gelibolu Yarımadası ve Çanakkale’de meydana gelen muharebeler ise bu savaşta, en kanlı olayların yaşandığı yerler oldu.

Çanakkale Savaşı’nda genel olarak Türk kayıplarının şehit, yaralı, hasta ve esir olarak 250 bini aştığı bildirilmektedir. İtilaf devletlerinin kayıpları da aşağı yukarı aynı sayıyı bulmaktadır (1). Türklerin zayiatının toplam 252 bin olduğu belirtilen başka bir kaynakta yaralanan asker sayısının 100 bin olduğu ifade edilmektedir (2).

Yaralıların bazılarının tedavi esnasında travmaya bağlı sakatlıklar dışında enfeksiyona bağlı farklı hastalıklara yakalandıkları, savaş alanındaki bazı askerlerin ise medikal sebeplerle hastalandıkları, tedavi almak üzere hastanelere sevk edildiği veya öldükleri bildirilmektedir.

Ortaya çıkan can kayıpları ve yaralanma rakamları değerlendirildiğinde Çanakkale Savaşı’nda büyük bir insan kıyımının yaşandığı anlaşılmaktadır.

Ayrıca travmalı vakaların özelliği açısından yaralıların durumu değerlendirildiğinde, vakaların sadece ateşli silah yaralanmaları olmadığı, çoklu travmaya maruz kaldıkları anlaşılmaktadır. Bu konuda en dikkat çeken örneklerden biri şu ifadelerdir: ‘Önünde veya arkasında top mermisi patlayanlar uzuvlarını kaybediyorlar, patlamanın yakınlığına göre, karın ve bağırsaklar parçalanabiliyor, gözler akabiliyor, kulak zarı yırtılabiliyordu’ (1).

Bu savaş, hastane öncesi acil sağlık hizmetleri açısından değerlendirildiğinde, olay yeri yönetiminin, ilk ve acil yardım uygulamalarının ve sevk sistemin sorunsuz işlemesinin ne kadar da önemli olduğunu göstermektedir.

Araştırmamız neticesinde Çanakkale Savaşı’nda ilk ve acil yardım uygulamalarının, yaralı ve hasta naklinin sistemli bir şekilde yapıldığına dair kanıtlara ulaşılmaktadır. Olay yerinde acil sağlık hizmetleri şu şekilde organize edilmekteydi: Tümenlerin sıhhiye bölükleri cephenin hemen arkasında bir yerlerde ilk yardım istasyonları kuruyorlardı. Yaraları ölümcül olmayanlar burada tedavi edilirken, yaraları ağır olanlar sahra hastanelerine sevk ediliyordu (1). 

Yaralıların tedavi süreçleri öncelikle siperlerde başlamış, siperlerde yaralanan askerler, öncelikle cephedeki sargı mahallerine, ardından ateşten mahfuz yerlerde kurulmuş tümenlerin seyyar hastanelerine nakledilmiştir (3).

Taşıyıcıların, yaralıları sedyelerle sargı yerlerine getirdikleri, sargı yerlerinde ilk tedavilerin yapıldığı, ilk müdahalenin ardından sağlığına kavuşacak durumda olan ancak ileri tedavi gerektiren yaralıların yol güzergahlarındaki belli yerlere bırakıldığı, cepheye lojistik destek sağlayan araçların boş dönerken buradan yaralıları alarak hastanelere taşıdıkları görülmektedir. Yaralıların çoğunluğu Akbaş ve Akdere mevkilerinde bulunan dağıtım hastanelerine götürülmüştür (1).

Tedavileri cephe gerisinde mümkün olmayan ya da tedavileri uzun sürecek yaralılar, gerekli müdahaleleri yapıldıktan sonra kafilelerle ‘Yaralı Aktarma Merkezi’ olarak çalışan Akdere bölgesindeki hastanelere veya Akbaş İskelesi’ndeki hastanelere nakledilmişlerdir (3). Bu ifadelerden, ileri tetkik ve tedavi amaçlı nakli gereken yaralılar için o günün şartlarında yaralı sevk merkezlerinin oluşturulduğu anlaşılmaktadır.

Bu merkezler, Akdere Bölgesinde, Eceabat ve Akbaş İskelelerinde kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nda yaralıların çoğunun tren ve gemilerle taşındığı bilinmektedir (4). Yaralı aktarma merkezinden karayolu ile Uzunköprü’ye taşınan yaralılar trenlerle daha gerideki hastanelere, iskelelerdeki yaralılar ise gemilerle Marmara Denizi etrafındaki diğer hastanelere ve en son gemide kalanlar ise İstanbul’daki hastanelere sevk edilmişlerdir. 

Savaş esnasında 19 Mayıs 1915 tarihinde yapılan taarruzun altı buçuk saat sürdüğü ve Türk birliklerinin %30’unun eridiği, toplam zayiatın on bini aştığı bilgisinin yer aldığı Genel Kurmay kaynaklarına bakıldığında, bu beklenmedik yaralı sayısının sargı yerlerini birden doldurduğu anlaşılmaktadır (5).

Sıhhiyeciler ilk değerlendirmenin ardından, yaralanması ciddi ve kurtulması mümkün olmadığına inandıkları yaralıları, oldukları yerde bırakıp kurtarabileceklerini umduklarını alıp götürüyorlardı (1). Sıhhiyecilerin yaptıkları bu uygulama ile yaşama şansı yüksek olanlara öncelik verdikleri ve müdahale edilse bile hayatta kalması mümkün olmayan yaralılar için zaman kaybetmedikleri anlaşılmaktadır.

Bu ve benzer olaylar türkülere, hikayelere de konu olmuştur. Kaynağı Kastamonulu İhsan Ozanoğlu’na ait (6) Çanakkale türküsündeki şu sözler triyaj uygulamalarının yapıldığının da kanıtıdır: ‘Çanakkale içinde vurdular beni, ölmeden mezara koydular beni’[*] Bu sözlerden yarası ağır ve kurtarılma şansı olmayan askerlere triyaj uygulamasında siyah kod verildiği, dolayısıyla siyah kodlu yaralılarla zaman kaybedilmediği anlaşılmaktadır.

Kaynakların kısıtlı ve yaralıların fazla olduğu durumlarda uygulanması önerilen triyaj bazen savunulması güç durumlara neden olabilmektedir (7). Çanakkale Savaşı’ndaki bu uygulamada sağlık ekiplerinin kısa sürede daha fazla kişiyi kurtarabilmek için böyle davrandıkları ve ellerindeki kısıtlı imkanları daha etkin kullanmak istedikleri düşünülmektedir. Bu uygulamanın aslında günümüz hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinde, çoklu yaralıların olduğu kazalarda ya da olağandışı durumlarda uygulanan triyaj sistemi ile örtüştüğü değerlendirilmektedir.

Dünya tarihinin en büyük savaşında, dağılmak üzere olan bir devletin, savaş esnasındaki hastane öncesi acil sağlık hizmetleri sistemini özetlemek gerekirse şunları ifade edebiliriz:

Yaralanan askerlerin tedavisi öncelikle kendi çantasında ya da sıhhiye erlerinde bulunan harp paketi ile siperde yapılmaktadır. Ardından yürüyebilecek durumda olanlar yürüyerek, yürüyemeyecek olan yaralılar ise sıhhiye erleri tarafından taşınarak kıta sargı yerlerine götürülmektedir. Burada yapılan müdahalenin ardından hafif ve ağır yaralılar belirlenmektedir. Tedavi edilenler cepheye geri gönderilirken, hafif olanlar hafif yaralı toplama yerlerine, ağır durumda olanlar ise sıhhiye arabalarının durak yerlerine taşınmaktadır.

Ateş hattının hemen gerisinde bulunan büyük sargı yerlerinde ağır yaralılara müdahale edilmektedir. Burada yaralı askerler sağlık heyeti[**] tarafından kontrol edilerek, tedavisi mümkün ve kısa sürede gerçekleşecek olanlar Gelibolu’daki hastanelere nakledilmektedir. Büyük sargı merkezlerinde ve yakın hastanelerde tedavisi mümkün olmayan ya da tedavisi uzun sürecek yaralılar, yaralı aktarma merkezlerine gönderilmektedir. Bu merkezlerden karayolu, tren ya da gemilerle memleket içindeki diğer hastanelere sevkler sağlanmaktadır. Tüm bu uygulamalara bakıldığında, o günün şartları ile Çanakkale Savaşı’nda sistemli bir hastane öncesi acil sağlık uygulamalarının yapıldığını ifade edebiliriz.

Çanakkale'de insanüstü mücadele veren aziz şehitlerimizin ruhları şad olsun!

Kaynaklar:

1. Ayhan, Aydın. Çanakkale Savaşlarında Yaralanmalar ve Hastalıklar. [yazan] Hüsrev Hatemi ve Aykut Kazancıgil. Tıp Tarihi Araştırmaları-11. İstanbul : Tavaslı Matbaacılık, 2003, s. 98-109.

2. Görgülü, İsmet. Çanakkale İlk Günde Biterdi. Ankara : Bilgi Yayınları, 2008. s. 141.

3. Erdemir, Lokman. Çanakkale Savaşı Sırasında İstanbul Hastanelerinde İlk Sağlık Hizmetleri ve Şehitlerin Defni. Fırat Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2012, Cilt 17, 1, s. 51-73.

4. Demirhan, Nurhan. Türkiye'de 112 İlk ve Acil Yardım Hizmetleri ve Afetlerdeki Rolü. İstanbul : Nobel Tıp Kitabevleri, 2003. s. 5-20. 975-7051-32-2.

5. Güden, R ve M, Saral. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi 2. Kitap Çanakkale Cephesi. Ankara : Genel Kurmay Başkanlığı, 1978. s. 195.

6. Eren, Ramazan. Çanakkale Savaş Alanları Gezi Günlüğü. Çanakkale : Nesil Matbaacılık, 2003.

7. Erbay, Hasan. Hastane Öncesi Alan Triyajında Etik Yaklaşımlar. Hastane Öncesi Dergisi. 2020, Cilt 5, 1, s. 57-66.

---

[*] Milliyet internet sitesi ‘Çanakkale içinde türküsü sözleri ve hikayesi’ başlıklı haber,  https://web.archive.org/web/20180221023948/https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/canakkale-turkusu-dinle-sozleri-ve-hikayesi-40071364 (E.T.20.09.2021)

[**] Sağlık Heyetinde, Kolordu Başhekim Yardımcısı, karargah doktorları bulunmaktadır.

İlginizi çekebilir: